Psiholog
Bystander efekt - şaýadyň täsiri.
2 minut alar
Bystander efekt, sosial ýagdaýlarda görülýän psihologiki hadysa, adamlaryň beýlekiler bilen gurşalan mahaly adatdan daşary ýagdaýlara ýa-da betbagtçylyk ýagdaýlaryna gatnaşmak ähtimallygynyň pesdigi baradaky bulaşyk hakykaty açýar. Bu hadysa, mätäçlere kömek etmek islegimize täsir edýän jogapkärçiligiň paýlanyşy barada sorag döredýär.
Bystander efekt 1964-nji ýylda Kitti Genovese pajygaly wakadan soň giňden öwrenilen hadysa hökmünde ýüze çykdy. Genovese jaýynyň golaýynda rehimsizlik bilen hüjüm edildi we köp sanly şaýadyň bardygyna garamazdan hiç kim muňa goşulmady ýa-da kömek soramady. Bu waka sosial psihologlary has uly toparyň bir bölegi bolan adamlaryň adatdan daşary ýagdaýlarda çäre görmek ähtimallygynyň pesdigini derňemäge itergi berdi.
Jogapkärçiligiň paýlanyşy bystander efekt bilen baglanyşykly esasy düşünje. Şaýatlaryň sanynyň köpelmegi bilen adamlar bu topara başga biriniň çäre görjekdigini öňe sürüp, gatyşmak üçin şahsy jogapkärçilik duýgusynyň peselmegine sezewar bolup bilerler.
Adamlaryň daşky görnüşi bilen täsiriniň arasyndaky baglanyşygy öwrenýän gözlegler gyzykly netijelere getirdi. Geçirilen gözlegler, adamlaryň özüne çekiji ýa-da baý hasaplanýanlara kömek hödürlemek ähtimallygynyň ýokarydygyny görkezýär. Köplenç «beauty bias» diýlip atlandyrylýan bu hadysa inçe, ýöne täsirli nuans döredýär.
Birnäçe synaglar, daşky görnüşiň üçünji tarap synçylarynyň gatyşmagyna täsirini gözden geçirdi we pikir dörediji netijeler alyndy. Şeýle synaglaryň birinde gözlegçiler ýokary derejeli ýa-da köne eşikli adamlaryň kynçylyk çekýän senarilerini sahnalaşdyrdylar. Netijeler, gatnaşyjylaryň gowy geýnen adamlara kömek bermek ähtimallygynyň ýokarydygyny görkezdi.
https://www.youtube.com/watch?v=V7toAPlo7J8
Bystander efekt giňden ýaýran hem bolsa, ýaýramagy ýurda we medeniýete baglylykda üýtgäp biler. Dürli ýurtlarda geçirilen gözlegler şaýatlaryň özüni alyp barşynyň medeniýet taraplary barada düşünje berýär. Mysal üçin, şaýadyň täsiriniň kollektiwistik medeniýetlerde az ýüze çykýar, bu ýerde jemgyýetçilik jogapkärçiligine we özara kömege has köp üns berilýändigi düşünip bileris.
Bystander efekt, kyn psihologiki hadysa, gözlegçileri we sosial psihologlary şu güne çenli gyzyklandyrmagyny dowam edýär. Adamlaryň zalymlygy ýa-da biperwaýlygy sebäpli bu hadysanyň näme üçin ýüze çykýandygy barada entek hiç kim takyk jogap bermedik hem bolsa, biz duýgudaşlygymyzy ösdürip, daş-töweregimize üns berip bileris. Duýgudaşlygymyzy höweslendirmek we adamlaryň nähili görünýändigine ýa-da geýinmegine garamazdan birek-birege kömek etmäge mümkinçiligi bolan jemgyýet döretmek üçin işläp bileris.
https://www.britannica.com/topic/bystander-effect
https://pdx.pressbooks.pub/psy204/chapter/the-bystander-effect-2/