Öwrenilen ejizlik – Learned helplessness

Biri amatsyz, gözegçiliksiz ýagdaýa düşüp, ony üýtgetmäge synanyşmakdan ýüz öwürse, hatda muny etmäge ukyply bolsa-da, öwrenilen ejizlik diýilýär.

Mysal üçin, çilim çekýän adam durmak üçin birnäçe gezek synanyşyp biler, ýöne şowsuz bolup biler. Ol ruhdan düşüp we edýän hiç zadynyň üýtgemezligini pikir eder, şonda ol düýbünden ýüz öwrüp biler. Bu ýagdaýda, güýçsiz diýen pikir, bolup geçýän zyýana passiw reaksiýa döredýär.

Stiwen Maýer we Martin Seligman bu termini ilkinji gezek 1967-nji ýylda ulandylar. Haýwanlaryň özüni alyp barşyny öwrenmegiň çäginde iki it elektrik togunyň urmagy bilen haýran galdy. Bir päsgelçilikden geçip, şokdan gaçmak mümkin bolanda-da, şokdan gaçyp bilmeýändiklerini açan itler soňraky gözleglerde synanyşmakdan ýüz öwürdiler. 

Neşekeşler köplenç güýçsizlik duýgusyny başdan geçirýärler. Olaryň güýçsizligi - halaýan maddasynyň höwesi astynda aşa we ejiz. Trawmadan soň stres, alada we depressiýa bularyň hemmesi öwrenilen ejizlige sebäp bolup biler we hasam erbetleşip biler. Mysal üçin, depressiýa epizodyny başdan geçiren biri hiç zat olaryň görgülerini ýeňilleşdirmez diýip pikir edip biler we düýbünden kömek soramagyny bes eder. Adamyň garaşsyzlygy we öz-özüňe täsir etmegi ýokary bolanda saglygy gowulaşýar.

Öwrenilen ejizlik, adatça özüňe hormat goýmazlyk, pes höwes, tutanýerliligiň ýoklugy, başarnyksyzdygyna ynanmak we netijede şowsuzlyk hökmünde ýüze çykýar. Çagalara äsgermezlik ýa-da maşgaladaky zorluk ýaly gaýtalanýan trawmatiki wakalary başdan geçiren adamlar üçin has ýygy duş gelýär.

Biz ejiz bolanymyzda, durmuşymyza gözegçilik edip bilmeris; hereketlerimiz netijesiz. “Hiç zat üýtgemez, näme üçin synanyşmaly??” Bu pikirde üýtgeşiklik mümkin däl ýaly bolup görünýär. Şeýle-de bolsa, elmydama çäre görmek mümkin; mümkinçiliklere açyk bolmaly.

Öwrenilen ejizligi ýeňip geçmäge we durmuşyňyza gözegçilik etmäge kömek edýän käbir strategiýalar:

1. Negatiw pikirleriňizi kesgitläň: Içki sesiňizi diňläň. Özüňize "edip bilemok" ýa-da "Synanyşmagyň manysy ýok" ýaly zatlary diýmäň. Bu pikirleri tapanyňyzdan soň, olara garşy çykyp bilersiňiz.

2. Ownuk ýeňişlere üns beriň: Derrew kyn maksatlary çözmäge synanyşmaň. Üstünlikli ýerine ýetirip boljak kiçijik meselelerden başlaň. Bu meseleleri ýerine ýetirmek, boýun almagyňyzy güýçlendirer we durmuşyňyza belli bir derejede gözegçilik edýändigiňizi görkezer.

3. Ösüş pikirini ösdüriň: Mümkinçilikleriňiziň täsir bilen ösüp biljekdigine ynanyň.  "Men muňa ökde däl" diýip pikir etmegiň ýerine, özüňize "Munuň bilen has gowy bolmagy öwrenip bilerin" diýiň."

4. Şowsuzlyklardan öwreniň: Şowsuzlyklary şowsuzlyk hökmünde görmäň. Olary öwrenmek we ösmek üçin mümkinçilikler hökmünde görüň. Nämäniň ýalňyşdygyny we indiki gezek çemeleşmegiňizi derňäň.

5. Goldaw gözläň: Size ynanýan adamlar we goldaw berýän adamlar bilen özüňizi gurşap alyň. Terapewt ýa-da geňeşçi bilen gürleşmek, garşy göreş mehanizmlerini ösdürmegiň we çözgüt tapmagyň ajaýyp usuly bolup biler.

6. Öz-özüňe ideg ediň: Öwrenilen ejizligi ýeňip geçmek üçin fiziki we akyl taýdan özüňe ideg etmek zerurdyr. Näçe uky alýandygyňyza, sagdyn iýmit iýýändigiňize we sport tarapyna göz ýetiriň. Bu işler, keýpiňizi we energiýa derejäňizi ýokarlandyrar, kynçylyklary ýeňip geçmek üçin has güýçli bolarsyňyz.

7. Dolandyryp boljak zadyňyza üns beriň: Energiýaňyzy täsir edip biljek zatlaryňyza ulanyň we edip bilmeýänleriňizi goýberiň.

Öwrenilen ejizligi ýeňip geçmek üçin wagt we täsir gerekdigini ýadyňyzdan çykarmaň. Özüňe sabyr et, öňegidişligiňizi belläň we kömek soramakdan gorkmaň. Bu strategiýalar bilen, ejizlik siklinden dynyp, has doldurgyçly durmuş gurup bilersiňiz.