LOGIKI SEMANTIKA: ÄHMIÝET WE BILGI

Açar sözler: semantika, many, logiki semantika, belgi, many, ähmiýet, bilgi, sözüň dogrulyk gymmaty, logiki pikir 
Semantika – lingwistikanyň dildäki manyny öwrenmäge gönükdirilen esasy (uly) bölümidir [1, 428]. “Many ― значение ― düşünjeler görnüşinde hereket edýän bilelikdäki iş we sözleýiş prosesinde özleşdirilýän taryhy jemgyýetçilik tejribäni subýektiň jemleýji häsiýetde şöhlelendirmegi” [2].
Semantikanyň birnäçe bölümçeleri bar: struktural semantika (antonimlik we sinonimlik gatnaşyklar, oppozisiýalar esasynda manyny kesgitleýär), leksiki semantika (obýektiň we konseptiň manysyny sözlemiň (propozisiýanyň) beýleki düzüm böleklerine gatnaşygy esasynda kesgitleýär) we logiki ýa-da formal semantika.
Logika – pikirlenişiň kanunlary we görnüşleri hakyndaky ylym [3,78].  Şeýlelikde, logikanyñ  predmeti  pikirlenme  prosesinde  döreÿän  akyl  ÿetiriş  netijeleriniñ  arasynda  arabaglanyşyk  döretmekdir [4, 343]. 
Logiki semantika – sözleriň, düşünjeleriň we sözlemleriň (propozisiýalaryň) belgisiniň  manynyň logiki düzüm böleklerine (ähmiýet we bilgi) gatnaşygyny we şol gatnaşyklar esasynda gelip çykýan dogrulyk gymmatyny kesgitleýän semantikanyň bir bölümçesidir. “Logiki semantika düşünjeleriň manysyny analiziň logiki sistemalarynyň nukdaýnazaryndan seljerýär. Şol sebäpli ol lingwistika däl-de logika has ýakyndyr” [1, 428]. Logiki semantikanyň “filosofiki semantika” ady bilen çalşylýan halatlaryna hem duş gelmek bolar. 
Söz natural dillerde bir däl-de birnäçe many aňladýar. Ol manylaryň käbiri özara baglanyşykdalygyna garamazdan, käbiri biri-birine hiç hili baglanyşmaýar. Özara baglanyşykdalygyna seredip biz many gatnaşyklaryny ikä bölüp bileris:
1. Söz manysynyň subýektiw wariasiýalaryny, kontekstdäki köp we göçme manylylygy biz leksiki gatnaşyk hasaplaýarys. Leksiki gatnaşyklar semantikanyň leksiki semantika bölümçesiniň obýektleridir. Meselem: “Busefal” adynyň suratkeşde, çapyksuwarda we zoologda dürli ideýalary döretmegi mümkin” [5, 39]. Sözleriň leksiki manysy kontekste, sözleýjä we diňleýjä baglylykda üýtgäp bilýär. Şol sebäpli sözüň leksiki manysy ýa-da manylaryň leksiki gatnaşygy biziň derňewimiziň obýekti däldir.

2. Söz manysynyň obýekte we konsepte gatnaşygyny logiki gatnaşyk hasaplap bolar. Sözüň logiki manysy 2-ölçegli gurluşa eýedir.
Nemes analitik filosofy Gottlob Frege ilkinji gezek 1891-nji ýylda “Funksiýa we obýekt” atly makalasynda söz manysynyň bir däl-de, 2-ölçeglidigi barada çaklamany öňe sürýär: “24 = 42 we 4x4 = 42” dürli pikiri aňladýanlygyna garamazdan, biz “24” we “4x4”-iň orunlaryny çalşyp bilýäris, sebäbi olaryň ikisi hem bir bilgini (reference) görkezýär” [5, 29]. Frege 1892-nji ýylda bolsa analitik filosofiýanyň taryhynda uly açyşa eýe bolan “Ähmiýet we bilgi” atly makalasyny ýazýar.
a = a, b = b aňlatmalarynyň dogrudygyny biz öňden bilýäris. Immanuel Kantyň sözleri bilen aýdanymyzda, a = a – bu apriori hakykat . Eger-de a we b-niň sözlemiň manysyna täsirini ýetirmezden ýerlerini çalşyp bolýan bolsa, diýmek  a = b. “Emma logikada deňlik belgisi (=) matematikadaky ýaly mukdar deňligini aňlatmaýar. Ol umumymeňzeşligi aňladýar” [6, 24]. 
Gottlob Frege öz makalasynda şu iki sözi mysal getirýär: daň ýyldyzy we agşam ýyldyzy. 
Daň ýyldyzy = daň ýyldyzy (a = a)
Agşam ýyldyzy = agşam ýyldyzy (b = b)
Daň ýyldyzy = agşam ýyldyzy (a = b)
 Daň ýyldyzy, Agşam ýyldyzy – ikisi hem Gün ulgamynyň ikinji planetasy bolan Weneranyň ady. Daň ýyldyzy – daňdan görünýär, Agşam ýyldyzy bolsa – agşam. Ikisi bir planetalygyna garamazdan, olaryň kognitiw manysy üýtgeýär. Şol bir obýekt başga simwollar bilen başga kognitiw manyda beýan edilýär. Ulanylan söz düzümleriniň ikisi hem obýektiw we şol bir obýekte baglanýar. Bu ýerde 2-ölçegli many ýüze çykýar.
 Gottlob Frege “Sinn” (ähmiýet) we “Bedeutung” (bilgi) sözlerini 2-ölçegli manyny aňlatmak üçin ulanýar: “Собственное  имя  (слово,  знак,  сочетание  знаков,  выражение)  выражает свой  смысл  и  означает,  или  обозначает,  свое  значение.  Мы  выражаем некоторым знаком его смысл и обозначаем им его значение” [5, 40]. Biz Fregeniň ulanan “Sinn” we “Bedeutung” sözlerini “ähmiýet” we “bilgi” diýip terjime etmegi dogry hasaplaýarys. Ähmiýet, at. Many, möhümlik, wajyplyk [3, 369]. Biz bu ýerde ähmiýet sözüniň etimologik manysyny aldyk (arap s. ähemiýet). Logikada “ähmiýet” – obýektiň (zat, düşünje, ideýa we ş.m.) adyny görkezýän manydyr, bilgi bolsa – obýektiň özüni aňladýan manydyr, referantdyr. 
Diýmek, “Daň ýyldyzy”, “Agşam ýyldyzy” sözleriniň ikisi hem ähmiýetlik manyny aňladýan bolsa, “Wenera” planetasy bilgilik manydyr.
Ähmiýet we bilgi – bularyň ikisi hem obýektiwdir, şol bir obýekti görkezýän ýa-da belgileýän we aňladýan manydyr. “Ähli sözleriň hem bilgilik manysy bolup durmaýar” [7, 128]. “2050-nji ýylda ýaşajak adamlar”, “Günden iň uzakda ýerleşýän planeta” söz düzüminiň anyk ähmiýetlik manysy bar, emma bilgilik manysy ýokdur. 1-njisiniň boljagy-bolmajagy näbelli bolsa, ikinji söz düzüminiň bilgilik manysynyň barlygyna garamazdan, ony bilmek mümkin däl.
Eýsem, söz manysyny ähmiýetlik we bilgilik manysyna bölmek näme üçin zerur? 
Sözlem logiki pikir aňladýar. Logiki pikir sözlemiň atomiki  elementleriniň ähmiýetlik manysy esasynda gelip çykýar. Ýagny atomiki elementler logiki pikiri düzýär. Emma logiki pikir sözlemiň dogrulygyny ýa-da ýalňyşlygyny aňlatmaýar. Has anyk aýdanymyzda, logiki pikir esasynda biz aslynda wagt/giňişlik araçäginde ýok düşünjeler barada hem gürrüň edip bilýäris. Meselem:
Aždarhalaryň täze görnüşi Günorta Amerikada ýaşaýar.
 Aždarhalar – hyýaly ertekilerde, köplenç, gahrymana garşy hereket edýän köp kelleli, örän ullakan ýylan, aždar [3,46]. Ýokarky sözlem atomiki elementlerden durýar we atomiki elementleriň ählisiniň ähmiýetlik manysy bar, emma aždarhalaryň fiziki reallykda ýoklugy faktdyr. Käbir filosoflar şu düşünişmezligi çözmek maksady bilen, subsistensiýa  we logiki toslama  (logical fiction) düşünjelerini girizipdir [8, 50]. Emma olaryň hijisi Gottlob Fregeniň “ähmiýetlik many/bilgilik many” düşündirişi ýaly lingwistik nukdaýnazardan gymmatly däldir: Ýokarky sözlemde “aždarha” sözüniň ähmiýetlik manysy bar, emma bilgilik manysy ýokdur.
Käbir sözleriň bilgilik manysy ýokdur. Aşakdaky mysal arkaly pikirimizi aýdyňlaşdyrmak isleýäris:
 Mekdebimiziň piloty örän köp bilýär.
 Sözlemden görşümiz ýaly, sözlem logik-grammatik taýdan dogry, emma logik-semantik taýdan ýalňyş. Näme üçin? Sebäbi mekdebiň piloty bolmaýar. “Mekdebiň piloty” söz düzüminiň ähmiýetlik manysy bar, emma bilgilik manysy ýok. Eger-de sözlemdäki sözleriň we söz düzümleriniň ýekejesiniň bilgilik manysy ýok bolsa, onda sözlemiň dogrulyk gymmaty hem ýok ýa-da sözlem ýalňyş bolýar.
 Indi bolsa ýokarda agzan “Günden iň uzakda ýerleşýän planeta” söz düzümini alalyň we ony sözlemde aňladalyň:
Günden iň uzakda ýerleşýän planetada, alymlaryň pikiriçe, atmosfera gatlagy peýda bolupdyr.
 Ýokarky sözlemiň dogrulyk gymmatyny kesgitlemek üçin ondaky ähli atomiki elementleriň bilgilik manysyny we olaryň bilgilik manysynyň sözlemde aňladylýan logiki pikir bilen gatnaşygyny kesgitlemeli. “Günden iň uzakda ýerleşýän planeta” söz düzüminiň bilgilik manysy eger-de Neptuny  aňladýan bolsa, onda sözlem astronomiki fakt taýdan ýalňyş bolýar. Eger-de “Günden iň uzakda ýerleşýän planeta” söz düzüminiň bilgilik manysy Gün ulgamyndan daşdaky iň uzakda ýerleşýän planetany aňladýan bolsa, onda söz düzümi, Mark Textor aýtmyşlaýyn, dogrulyk/ýalňyşlyk boşlugyna düşýär we sözlemiň dogrulyk gymmatyny anyklamak bize başartmaýar [9, 193]. 
Sözlemiň ähmiýetlik manysy logiki pikiri aňladýan bolsa, onuň elementleriniň bilgilik manysy sözlemiň dogrulyk gymmatyny aňladýar.
Sözüň, söz düzüminiň we sözlemiň ähmiýetlik manysy informatiw hyzmatlydyr; ol täze maglumatlary öwrenmek we bar bolan maglumatlaryň dogry/ýalňyşlygyny seljermek üçin zerurdyr. Käbir poetik eserleriň terjimeleriniň şowsuz çykýandygynyň sebäbi hem – terjimeçileriň eseriň bilgilik däl-de, ähmiýetlik manysyny terjime edýänligindedir. Magtymgulynyň iňlis diline terjimelerindäki şu hili käbir säwlikleri görkezmek mümkin:
Magtymguly Pyragynyň “Derman, ýaranlar” şygrynda şu aşakdaky setir bar:
Alnymda lahatdyr, jüpbäm kependir...
Iňlis dilindäki terjimede bolsa şu setir şeýle berilýär:
In forehead grave, my robe is shroud…
 “Alnymda” sözüni terjimeçiler “forehead” (maňlaý) diýip terjime edipdirler. “Alyn” sözi goşguda “geljekde, indi boljak” manysyny berse, goşgynyň terjimesinde sözüň iňlis dilindäki ikinji manysy (maňlaý) ulanylypdyr; sözüň bilgilik däl-de, ähmiýetlik manysy terjime edilipdir we goşgynyň terjimesi şowsuzlyga uçrapdyr.
 Magtymguly Pyragynyň “Bolmak hakdyr” şygrynda “Beýan bolmuş Aýat bilen” setiri bar. Terjimede şu setir “Described with Memorial” diýlip berilýär. “Aýat” sözüne üns çekmek isleýäris. Şygyrdaky “aýat” sözüniň bilgilik manysy “Gurhanyň süresidir” [3, 96]. Emma “aýat” sözi terjime edilende “ýatlama, hatyra” manydaky “memorial” sözi bilen berlipdir. Şeýlelikde, şahyryň aňlatjak bolýan pikiri terjimede ýoýulypdyr.
Logiki taýdan formirlenen kämil dillerde sözüň ýekeje manysy bolýar, ýagny ähmiýetlik we bilgilik many birmeňzeş bolýar we lingwistik bulaşyklara eltmeýär. Emma ähli natural dillerde bu fenomen mümkin däldir. Şol sebäpli sözüň ähmiýetlik we bilgilik manysyny tapawutlandyrmak zerurdyr.

Peýdalanylan edebiýatlar:
1. David Crystal. A Dictionary of linguistics and phonetics. 6th edition. –Blackwell Publishing, 2008.
2. B. Basarow. Gysga psihologik sözlük. – Aşgabat, “Türkmenistan”, 1993 ý.
3. Türkmen diliniň düşündirişli sözlügi I tom (A-Ž). – Aşgabat, Ylym, 2016 ý.
4. B.Basarow. Umumy psihologiýa. Okuw gollanmasy. – Aşgabat, 2010 ý.
5. Gottlob Frege. Translations from the Philosophical Writings of Gottlob Frege. – Blackwell Publishin, 1980.
6. G.E.Anscombe. An introduction to Wittgenstein’s Tractatus – Harper & Row, Publishers, New York, 1965
7. Anthony Kenny. Frege. – Penguin books, 1995
8. Michael Beaney. Analytic Philosophy. A very short introduction. Oxford University Press. – Oxford, 2017
9. Mark Textor. Frege on sense and reference. Routledge, 2010
 

Arazgeldi Baýryýew