Juma aga we men / hekaýa

Halypa žurnalist, ussat ýazyjy, nakgaş 

Juma Hudaýguly agaň ýagty ýadygärligine

Anyg-a ýadymda däl. 

Ýöne, ýalňyşmasam, Juma aga bilen men, takmynan 87-nji ýylda, heniz gögele oglankam tanşan bolmaly.

Bissimylla, mekdebiň bosagasyndan ätlänimiz bäri dostum bar, oňam türkmendilçi kakasy (...bardy, pahyr. Iman baýlygyny bersin!). 

Şolaň öýündäki kitaphana-da obaň ölçeginde äpet. Şo döwürler elýetmez saýyrdyň bedewe deňelýän ýaşyl “altynjyň ýatagy” – mähnet ulaghanaň üç diwaram “tä dabanyndan depesine” çen, uzaboýuna kitap münderlenen tekjelerdi.

Öýlerine kitap sorap barsam, kakaly-ogul owaldan endikli – “äý, indi bü-ýä boýyn gark boldusy bar gerek” diýýändirler-dä – kitap dünýäsinde özbaşyma taşlap, zut gidýärler. Menem örüm-örüm kitaplary elime bir alyp, bir goýup, olar bilen “gürleşmäge” başlaýşyma, aýatdan gaýyp.

Dogrusy, şo wagtlar iň içgin hemsöhbetlem Edgar aga, Robert aga, Žýul aga dagydy. Edgar aga maýmyn sürüsinde ösüp-ulalan Tarzan hakda demiňi tutduryp “gürrüň berse”, Robert aga, Jim Hokinsiň kyssasyna çolaşdyryp, dolaşdyryp, “gepine” gyzygmakdan ýaňa çörekden-çaýdan ellibizar äpberer. Žýul aga bolsa Gapudan-paşa Hiçkimiň hekaýatyna şeýlebir zynjyrsyzja örklär welin, uzakly gün oňa “aňkaryp”, arkan ýatmakdan gerşiň gurşup gideninem duýmarsyň.

Emma, şo gün welin, näme üçindir daşy ýumşak sahaply, horaşaja, reňkem solgunja, ýukajyk kitap ünsümi çekdi. Elime alsam, Juma aga eken.

Ikimiziňem edep-terbiýämiz özümize ýetik bolara çemeli – salyhatly salamlaşdyk.

Tanyşdyk.

Gowy zady, Juma aga maňa adatça ululaň çagalara garaýşy ýaly, howandarsyramaly hondanbärisilik bilen garamady. Bada-bat syny oturdymy nämemi, kütdeje hal-ahwal soraşan badymyza, gep jojukladyp durman, söhbede başlady. Birinji gürrüň beren wakasam, Omaryň dört sany gara kelläni, oň ýeke özüniň gara başyna taşlap giden, garabagt gelni Gülendam barada boldy.

Nämesindendigin-ä bilemok, ýöne şo zamanlar “wuruşly” wakalary öte gowy görýänçi bolanymdan bolmagam ähtimal (häzir şeýle wakalary tamam halamok), hemişeki hemsaýalarymy huşumdan tekiz uçurypdyryn. Hatda çommalmagam undup, Juma agany boýdan-başa söm-saýak durup “diňledim”. Soňam öňki üýüm alşan “söhbetdeşlemden” hiç haýsyny ýanyma çagyrman, diňe Juma agany “ýoldaş” edinip öýe gaýtdym. 

***

Obamyzyň çagyllak köçesinden mytdyldap gelşime-de, kellämde Juma agaň gürrüň beren Gülendamy. 

Göwşüllän köne köýnegini tozanly şemala pasyrdadyp, degen güllelerdir top okunyň gyýçaklaryna persala bolan jeň tuguna çalymdaş, hol belentde hellewleýär. 

Elinde ammarçy Hekimberdiň şeýtel beren ynsan höregine ýaramaz, sübseligiň darysyndan doly düwünçegi.

Şo wagtam, häzirem, ikinji zannym – “gürrüň berlen” ýa-da durmuşda kesesinden synlan wakamy eşik deýin egnime “geýenimi” duýman galýan. Şo saparam Juma agaň aýdyp beren wakasy, “wötnamka” diýilýän, rezin çepekli, tozan basan aýaklarymyň astynda jygyrdaýan jyglymyň sesine gatylyp-garylyp, hyýaly lybasa “dokaldy-da”, öz-özünden endamyma şap boldy duruberdi.

Täsin.

Şol birwagtda, hem-ä Akdaşaýagyň köçesinden maýdalyma dähedem-dessemläp barýan. Hemem, urşa giden Omaryň galdyran gara kelleleriniň aladasynda jöwlan urýan Gülendamly, sübselik darysy düwlen düwünçekli, Hekimberdili sahnalar daşymda tüweleýleýär.

Omaryň ýerin-ä kakam.

Gara kelleler özüm, jigilem.

Ejemem Gülendammy?!...

...Sagymda, gadamyma gadam goşup barýan Juma aga bolsa, egnimdäki lybas-waka-da, çar ýanymda pelesaň kakýan şekilli sahnalara-da, gözlerini tükeniksiz gussadan püre-pürläp, näme üçindir ajymtyk ýylgyrýar...

***

...Şol pille, hyýalymda ýakynda bolan hadysa ýalpyldaýar.

Köçämizde içegen, başbozar, garaw görmese günde törüňe meýdan edip gitmekdenem gaýtmajak biri bar (...dy, pahyr, gulagy göründen, onlarça ýyl mundan ozal ýogaldy). 

Ol kakamy görse, herniçe lül-gammaram bolsa, akly gözünde, guýrugy ýamzynda, öňünde ýaýaplap, bolmajysyny bolardy. 

Şo, onuň ibaly aýak üstünde durup bilmän, çille-mes kükräp, iki ýaňa çaýkanjyrap, gijara bize gelen güni bolsa, kakam eýýäm birnäçe gün bäri iş saparyndady. 

Daşardaky sekide, ejem, jigilerim bilen ýaňybir agşam naharyna oturypdyk. O mahallar tüýs “it aýagyny iýen ýaly” öýden bizar, sergezdan entelýän ýaşdaky degenek jahyl, juwan agalarymam öýde ýok.

Ýaňky goňşam gele-gelmäşe, düzüwli salam-heligem ýok, boş haýbaty urup ugrady. Nämemiş, hamana, düýn gije köçeden geçip barýarka, deň-duşlary bilen çatrykda oturan ortak  agama käýýänmiş. Onsoň olam oňa jinnekçe-de sebäp ýok ýerinden agzyndan gelenini sögüpmiş. Birki şapbatlyk mazalyja temmisini bermekçi bolsa-da, agam ondan sypyp gaçypmyş-da, soňam tä öýüne ýetýänçä yzyndan daşlap, hapa-paýyş sögünip gidipmiş.

“Gezneze,” diýip bazzyk-buzzuk edýä, işigaýdan: “safsym, zagaňa tezbiýe bezip bizmänziň-aý! Agama-da öýe gelenzoň ýaman zaloba etzek bu zatlar hakda!”.

Şo müddetem ejemiň, çyny bilen gazaba münende nähili bolýandygyny gördüm. Ol birbada gaşyny bürüşdirip, serhoş goňşymyzy parahat diňläbem oturan ýalydy. Gujagynda-da körpe jigim. Birdenkä, ýeke silkinen ýaly etdi, bir seretsem, jigim-ä eýýäm bir gapdalda joňkaryp otyr. Ejemem aýakýalaňaç, eline tamdyryň ýanyndaky köne çarşagymyzy alypdyr-da, henizem töwereginde nämeleň bolup geçýänini doly aňşyrman, ugur-utgasyz wazzy-wuzzusyny dowam edip duran serhoş goňşyň üstüne topulyp gelýär.

Diňe, gahardan ýaňa näme gaýryp, näme goparýandygyna düşünmeýän ejem:

-Häý, haramyň dogran wenezi! Kakalary ýokka üstüme gelip, çagalarymy gorkuzarmyň, sen doňuz?!-diýip jynssyz gygyranda, serhoş zaňňaryň, aragyň ümürine gapyk garagy ýalpa açyldy. Ýaýkyljyrap durşuna gözlerini petredip bir jiňkerildi. Görs-ä, ejem üçdiş ýabagy göni garnyna diräp, allajy ýaly ýetip gelýär. 

Serhoşluk nire, lül-gammarlyk nire, edep-terbiýedir nägilelik hakynda “mesawy arz-şikaýat” nire?

Garnyňdan posly ýabak girmäge hele-müçük galanda, şo zatlar ýadyňa düşjekmi, eýse?

Dem salymda serhoşlugyndan açylyp, heýýaty göçen işigaýdan, ýüzüniň ugruna bazzy-buzzy etmegem unutdy:

-Gelneje! Ýalňyşypdyryn. Ýaman juda taşla çarşagy! Ýarag bilen hergiz-bejit oýun ediji bolmaly, gelnejem jan! Men-ä oýun etdim! Seňem, walla, gara çynyň! Gaýrat et, beýtme! Çümäýse nätjek?!-diýip, edil, azyndan otuz ýyllap türkmen dili kafedrasynda ders beren lingwistdenem sap-päkize wägirdi-de, guşguna bereket – gurbatynyň ýetdiginden jypytdy, köçä garşy.

-Häý, zaýyrdawukdan önen züwwetdin! Näme, bu öý saňa oýun edilýän öýmüdi?! Ýagşam bir tapdyň, kimiň üstüne döwjäp geljegiňi! Ol-a seň ýalyjak buduna buşugyp ýören osrak eken! Seň ýalyň ýene on-ýigrimisi desselenip gelende-de, edil ýandak petdelän ýaly petdeläge-de, tamdyrtowluk edinip, maslygyňyza çörek ýapmasammy!-diýip arlaýan ejemem, ýabagyny naýza dönderip, o işigaýdanyň mekgesinden düşerli däl.

Kim bilýä, gany depesine uran ejem pahyr, o başbozary kowalap ýene näçe giderdi – men-ä alnymda bolup geçýän “hezillige” aňkaryp, nan-nahardan namut, agzymy öweldip galypdyryn – hernä bu goh-galmagala gorkan körpe jigim aglaýdy. Şoň sesini eşiden dessine-de, eýýäm haçan köçä garşy sumat bolmaga ýetişeniň yzy bilen derwezämizden çykmaga az galan ejem, edil jylawyndan çekilen dek, sakga togtady. Soňam çarşagyny süýräp, bize garşy gaýtdy.

***

Şonda ýadyma düşen şo waka köhüm geldi. 

Onuň lezzetine meýmiräp, gyrmyldap barşyma, oň özüme berýän keýpinden has noşana ganmak üçin, ony “hetjikläp” ýene birki öwran aňymda gaýtalap-gaýtalap “pyrlanymam” duýmandyryn.

Soňam meniň bilen bilelikde “eli ýabakly ejemli waka” gülümsiräp tomaşa edip gelýän Juma aga gözümi gypdym-da, ýeserje oýlandym: “Juma aga, görýäňmi biziňkileň ediberşini?”.

-Görýän, inim,-diýip Juma aga, hasam göwnaçyk ýylgyrdy.

“Näder,” diýdim: “Juma aga, ejemden Gülendam çykarmy?”.

-Heh,-etdi Juma aga. Ýüzünden göwnühoş gülümsiremesini aýyrman, eşidesim gelýänini aýtdy:-Çykmaz.

Meniň keýpim hasam çag boldy.

“Ejem Gülendam bolsa, bujagaz Hekimberdijikleň ol-a birjigi eken, on sanysyndanam heýgenek bişirip, itimiziň öňüne ýal edip dökäýmezmi?!” diýip, gögele badyhowalygy bilen ejemiň ýeňşini ýanjap, buýsandym.

Juma aga gözlerini güldürip, myssa ýylgyryşyny hasam mymyklady:

-Hökman şeýderdi, jigi,-diýdi.

Soň herimiz öz-özümize gümra – birsellem dymşyp ýöredik.

Birdenem Juma aga maňa naýynjar äňetdi-de, haýyş etdi:

-Jigim... Dilenmek aýybam welin, onda-da... şü... çarşakly topulýan ejeli wakaňy maňa sowgat berip bilmezmiň-aý?

Men, näme üçindir, zannym gysyk bolmasa-da, ýeke pursadam säginmän, Juma agaň towakgasyny ret etmäge gyssandym:

“Jukk.”

-Näme üçin?-Juma agaň keşbine kine kölegesi çaýyldy.

“Özüme gerek”...

...diýdim.

***

Soňam Juma aga bilen söhbetdeşliklerimiz kän gaýtalandy. Ol maňa özüne mahsus goýazy degişgenlik, ýumşaksy uzynsözlülik, mähirli duýga ýugrulan sadalyk bilen gaty kän wakalary “gürrüň bererdi”. 

Tomsuň ýyldyza baý, syýareňk, bulutsyz asmanly gijelerinde, çar ýanyňda wyzzyldap, gabat gelen ýeriňden duýdansyz jasladýan çybynlara gaşanjyraýan, pessaýdan-pessaý gargynjyraýan. Ýöne, olara kän bir pitiwa etmän, daş işigimiziň depesinden sallanýan çyraň ýagtysyna, köne keçäň üstünde ýeňsä güdri-güpjek taşlap, çiňarkan ýatyryn. Juma aga-da gapdalymda gyşaryp, biri-birinden hoşroý “gürrüňleriniň” ýumagyny, şol sökeläp gidip otyr, şol sökeläp gidip otyr. Özem bende, hödür-keremden ýüz döndermeg-ä baýaky welin, hatda çaý hödürleseňem içmeýär.

-Inim,-diýýä:-başga-da barylmaly ýerler, ýetilmeli mekanlar, görülmeli göwünler kän. Çaý süzüp maza kylyp, pinek tutup oturmaga puryja az.

Maňa-da geregi şol.

...Ärini pökgiň tomaşa neşesinden dänderjek bolup, özem duýman futbol fanatyna öwrülen Jeňňi Janköýer ýeňňe hakda-da.

Sandykdaky garamaňlaý keteni bölegi hakda-da.

Açlyk ýyly hakda-da.

Okumyşlygyň peýdasy hakda-da.

Garawulhanadaky nobatçylykda, gör nireleriň çaňy-kirşeni tozadylmaýan gürrüňçiliklerde gozgalýan meseleler hakda-da.

Nesillerini melleginde gögerden Oguzhanyň aňyrsynyň nirdendigi hakda-da.

Ýeroýlanduz oýunda, henize bu güne çenlem gijelerine bikarar ruhlary nala dartýan şehit görgülileriň, ýellerdir Güneş, ýagyn-ýagmyrlardyr çöl-beýewan jynazasyny okan süýekleri hakda-da...

...Juma agada şeýlebir gürrüň kän, şeýlebir waka köp. 

Özem ol, olary maňa maý tapdygym, şeýlebir ýerine düşürip, gelişdirip aýdyp berýärdi welin, hoşuňa geläýsin. 

Men onuň gürrüň berýän wakalaryny gezekli-gezegine hyýaly don edinip egnime geýip ýörşüme, hiç bir mikroskopa-da görünmejek kindiwanja ülüşjikleň şol “lybaslardan” gopup, ruhuma ýelmeşip, hemişelik galýandygynam, olaň assa-ýuwaş özümdäki özüme öwrülýändiginem aňşyrmaýardym... 

***

Soň Juma aga ikimiziň sözümiz azaşdy.

Togsan bäşinji ýyldy öýdýän. Jygyllykda öňlerinde akly-garaly, ýarym gowuz çigithaltalaryny sereşläp goýan çigitçi daýzalaň gabadynda, çägä bulaşyp kitap satýan biri bardy. Şonuň öňünde-de daşy solgun gögümtil reňkli “Şahyjahan” gözüme kaklyşdy.

Juma agaň özi eken.

Tanamandyryn.

Köpden bäri görüşmändigimiz sebäpli, säginip, kitaby elime alan dessime gadyrly salamlaşdyk.

-Ýagdaýlar neneň-ow, körpe? Ýitdiň-le?!-diýip ýylgyrjaklaýan Juma agaň, şo şähdisaz mylaýymlygy.

“Äý” diýip kibtimi gysdym. 

Soňam hojalyk derdinden zoraýak artdyrylyp, özüme täze soýka satyn alynmaga berlen puluň ujundan, gaýgyrman-söwdalaşman diýen ýaly, solaksahap kitaby aldym-da, Juma aganam ýanyma tirkäp, ýoluma ýöneldim.

Gaýdyşyn, hyryn-dykyn, tüp yssy, dymyk awtobusda gaýtmaly boldy. 

Awtobus, her geçýän metri bilen öz-özünden derbi-dagyn pytrap gitmeýändigine hudaýýoly aýtdyrjak bolup, jygyldap, şatyrdap şunça jan çekýär. 

Men bolsa töwerek-daşymdaky dünýä öwrenişikli ünssüz.

Sebäbi Juma aga gapdalymda dikdurma itinip durşuna, bu wagt täze bir gyzykly wakaň “gürrüňden donuny biçýär”. Menem entek ol “donuň” doly “tikilip” tamamlanmandygyna-da ähmiýet bermän, göýä, biri syýyna ýapyşyp, ony elimden alyp barýan ýaly, ony howul-hara “geýmäge” alňasaýan.

...Men nakgaş.

Ine men ussahanadan çykýan. 

Agşamara. 

Töweregiň ümsümligine, gündizki goh-galmagalyň ýoklugyna üns berýän. 

Goňşy ussahanalardaky arakkeşler hakda ygym-sagym oýlary beýnimde öwrüp-çöwürýän. Olaň içeňde burnuňy elläp bilmek-bilmezlik hakyndaky taglymlarynyň üstünde-de, özgelere ýelimleýän “buruny” ýa-da “biburun” tahalluslary barada-da az-maz kelle döwýän. Soň ulagymda ýola düşýän. 

Ýolda-da bedreden guýýan dek çabganyň astynda galan ekiz owlakly jerene meňzeş gelne gözüm düşýär.

Bu kim?

Şahyjahan.

Ilki dözemok.

Çagalaryna.

Ulagyma mündürýän.

Soň owadanlygy bagrymdan parran ötýär.

Öýüme äkidýän.

Öýde men ýeke. Aýalym myhmançylykda...

...pälim azyp başlaýar...

***

Garaz, öýe ýetýänçäm, Juma aga janygyp birküç wakasyny gürrüň berdi. Ýöne gyzygyp diňlesem-de, Juma agaň wakalaryny nobatma-nobat “geýip” görsem-de, näme üçindir bu sapar olar öňküsi ýaly aldym-berdime salýan, haý-haýly täsir etmedi.

Belki, şo günler, öz-özümden göwnühoş, özümiňem şeýle wakalary tapan-tupan ýerimden gözläp tapyp, olardan özgelere “geýer” ýaly jindeje, üpül-sapylja donjagazlary “biçmäge” başlap ýörenim täsirini ýetirendir.

Şo wagtlar sözüň, sözlemiň matalyny ýorjak bolup, gijeler gözüme çiş kakylan dek, düşegimde agdarynjyrap geçirerdim. Edebiýatyň nazaryýetini, dürli çeper eserlere edebiýatşynaslaň ýazan seljermelerini ürç edip okaýardym. 

Ýok, asla okamaýardymam-da, olary edil aç syçanyň gaty çöregi gemrişi deý gemirýärdim. Özem birini okap tamamlamaga howlugyp, soňlamakam indikisine ýapyşýardym. 

Içiňde-de, näme üçin başarmaýandygyňa, näme üçin göwnüňdekä elwan gül kibi bark urýan wakaň kagyza geçireňsoň, boram-boş, ýürekbulanjy hapysalyga öwrülip, porsap başlaýandygyna lowlap ýanýan, gursagyňy üznüksiz alas-gopaslykdan doldurýan takatsyzlyk harasat turuzýar.

Şo ataş tupanam seni diriligiňe ýakýar, gowurýar, kertýär, iýýär. 

Ony hiç zat bilen öçüribem bolanok.

Belinskiýni okaýaň.

Dobrolýubowy okaýaň.

Olardan kanagatlanman, taşlaýaň-da Tolstoýa, Dostoýewskä, Çehowa, Hemingueýe ýapyşýaň.

Nädip, ine şeýdip, her bir sözlemi, ýüregiňem hut bagryna baryp sünjüler ýaly ýiti, duýgudyr pikirden ýaňa hyryn-dykyn edip ýazyp bilipdirler?

Nädip?

Näme üçin meniňki şeýle bolmaýar?

Näme üçin men başaramok?

Nämäni ters edýän?

Owf-f-f-f...

...öläýseň-aý...

...Ýene olary taşlaýaň-da Gurbannazara ýapyşýaň.

“Sungat näme? Iki sözde ýazylýarka nama, o ýerde üç sözüň geregi näme? Artykmaçlykdyr duşmany sungatyň...”...

Şumyka ýa sözüň syry?

Owf-f-f-f...

“Söýüň meni! Söýüň, ýürek söýgi küýseýär, ýok hiç çaky-çeni... Söýüň meni, söýüň-ow, gaýrat edäýiň-de, birje adama ýeterlik çümmüjek söýgi bilen...”...

Ýene taşlaýaň.

Indi kim?

Magtymgulymy?

Ýa Baýron?

Näme?

Romanmy ýa poema?

Edebiýaty öwreniş ylmyndan talyplar üçin okuw kitaplary...

...şapyrdadyp dörmäge başlaýaň...

Antik döwrüň ýunan edebiýaty – Eshil, Ýewripid, Gomer, Safo... ýene gör-lähet...

Ýo, ýo, ýo...

Bu dä, bu dä... 

Köne.

Hemme zat köne.

Olaňkyny däl-de özüňkini tapjak bolsaň, hut şahsy özüň üçin sözüň, sözlemiň syryny ýorjak bolsaň, onda könäni aýryp zyňmaly-da, täzäni tapmaly.

Asyrlaryň heňiniň ysy gelip duran bu gödeňsiz lokga jümleleriň eşreti nä?

Amanyň tapynan açaryndan Aždara ne peýda?

Amanyň açary, Amanyň ýorgudy – Amanyň özüniňki. Goý, oň özüne-de nesip etsin!

Sen bolsa özüňe öz ýorgudyňy tapynmaly.

Şonda söz, sözlem janlanar.

Direler.

Doglanda öli doglup, derrewem aňkamaga başlamaz.

...Ýene kitaba ýapyşýaň.

Gadymy Rim – Wergiliý, Owidiý, Marsellin, Siseron...

Homines sunt sicut instrumenta musica: sonus eorum pendet qui eos tangit... (Adamlar saz gurallary ýaly: olaň owazy galtaşýana bagly). 

...gozganok.

Barbarlaň dünýäsi, Tüm asyrlar – Awreliý Awgustin, Foma Akwinat...

...gozganok.

Barokko – Kalderon, Gongora, Torkwato Tasso, Marino, Grimmelshauzen...

...alanok.

Orta asyr edebiýaty.

Renessans.

Lope de Wega “Fuento Owehuna”, Kornel, Rasin, Bokkaçço, Dante, Petrarka...

...golaýlaýar.

Soň Şekspir, Rable, Swift, Defo, Bomarşe...

Magaryf eýýamy – Didro, Russo, Wolter, Gýote, Şiller, Radişew...

...ýene gözleýäni däl.

Soň Puşkin, Balzak, Lermontow, Mopassan, Walter Skott...

Soň dekadans.

Modernizm.

Postmodernizm.

Näme etmel-aý?!

Nätmel-aý?

...aýdaýyň-a-a-a-ho-o-w, aýdaýyň-a-a-a!!!