"Gorkut ata" eposy. Öýüň tagtyna deňelen zenan

“Gorkut ata” eposy türkmenleriň yslam dinini kabul eden döwrüniň wakalaryny öz içine alýan gymmatly eserdir. Bu eseriň üsti arkaly milletiň ruhy keşbini aýdyňlaşdyrýan özüňi alyp baryş (etiket) kadalaryna göz ýetirmek mümkin. Şol özüňi alyp baryş kadalary halkyň uzak wagtyň dowamyndaky ynanç – ygtykatlaryndan kemala gelipdir. Şeýlelikde, belli bir ahlak ýörelgeler ulgamyny düzen jemgyýetiň ony beýleki jemgyýetlerden düýpgöter tapawutlandyrýan hem-de millet diýen kesgitlemesini doly derejede ödeýän mentaliteti ýüze çykypdyr. Mentalitet – . Başgaça aýdanymyzda, mentalitet – jemgyýetiň ruhy – ahlak keşbini sypatlandyrýan özara gatnaşyklaryň çylşyrymly ulgamydyr. Şu ulgamyň dowamynda erkek adamlaryň zenanlara bolan gatnaşygynyň şo döwürdäki ýagdaýy agzalmaga mynasyp gatnaşyklaryň biri diýsek ýalňyşmarys. “Gorkut ata” eposyny okaýan wagtymyzda ogluň – enä, äriň – hatyna, gaýyn ataň – gelne, oglan doganyň – uýa, aşyk ýigidiň – magşuk gyza bolan sylag –hormatyndan çen tutup, bu gatnaşyklaryň esasynda nusga alarlyk medeniýetiň ýatandygy duýulýar duruberýär. Özem bu gatnaşyk oguzlaryň durmuşynyň islendik pursadynda; şatlykly gününde-de, gaýgyly gününde-de öz hökmanylygyny ýitirmeýär. Eposyň gahrymany bolan är kişilerden biriniň gahary gelip, gany depesinde gaýnap duran bolaýsa-da, zenany bilen parahat gepleşýär, sowukganlylygy elden bermeýär, ony hapa sözler bilen ynjytmaýar. Içki gozgalaňyny mümkingadyr sypaýy sözler bilen çalyşmak eposdaky ähli gahrymanlara mahsus. Biz muny “Bugaç han Derse han oglunyň boýunda” ogul – gyzynyň ýokdugy zerarly, gara öýde oturdylmaly edilen Derse hanyň sözlerinden hem görýäris. Onuň perzendiniň ýokdugyna näçe jany ýansa-da, bu meselede öz aýalyny günäli hasaplasa-da, göwne degiji sözleri aýtmakdan saklanýar:

 Bäri gelgil, başym bagty, öýüm tagty 

• diýip başlanýan setirleri okanyňda, Derse hanyň hatynyna bolan gahary däl-de, ýürek – bagryndan geçen ahy- nalasy duýlup gidýär. Bu ýagdaý okyjyda perzendi bolmaýan betbagt är – aýala duýgudaşlyk döredýär. Biri – birine mähriban, il –ulusa görelde bu iki ynsanyň şahsy hasraty umumyhalk hasratyna öwrülýär. Baş gahrymanlaryň bu hasraty ynsanperwerlik bilen çekişine haýranlar galýarsyň.

Eposda türkmen halkynyň öz hatynyny hormatlamakdan ötri gerek ýerinde oňa gulak asandygy barada-da aýdylýar. Derse hanyň aýalynyň maslahat bermegi boýunça uly toý edişini sözümiziň delili hökmünde alyp bileris. Ýokarda nygtaýşymyz ýaly, gaýgyly gününde-de, şatlykly gününde-de agramly söz eşitmedik türkmen  zenany uly hormatdan peýdalanypdyr. Eger gaýgyly gününde hatynyny ynjytmadyk Derse hany agzasak, onda şat gününde öz buýsanjyny kiçigöwünlilik bilen beýan edýän Kazylyk gojany hem agzamalydyrys. Ol öz göwreli hatyny hakynda soranda:

 Garymyň maýasyny ýükli goýdum,

 Nermidir, maýamydyr, ony bilsem, – diýip, göçme manyda soraýar. Munuň sebäbini diňe Kazylyk gojanyň agrasdan sypaýy häsiýeti bilen düşündirmek mümkin. Ol bular ýaly soragy köpçüligiň içinde gönüläp soramagy uslyp bilmeýär. Diýmek, şo döwürlerde türkmenleriň arasynda zenan hakynda geplemekligiň belli bir kadasy bar bolmaly. Bu bolsa halkyň medeniýetliliginden nyşan.

 “Gorkut ata” eposyndaky ogluň – enä gatnaşygyny patriarh gatnaşyklaryň hataryna goşmak mümkin. Eposdaky wakalaryň beýany bize şeýle diýmäge doly esas berýär. Patriarh gatnaşyklardaky erkek adamlar dominant (esasy) adamlar hökmünde çykyş edip, maşgalanyň jogapkärçiligini tutuşlygyna öz üstüne alan adamlardyr. Bu gatnaşygyň häsiýetini  ogluň – enä bolan gatnaşygynda agzamagymyz ýöne ýerden däl. Är – hatyn gatnaşyklarynda-da bu beýle güýçli duýlanok, sebäbi ýokarda belleýşimiz ýaly, är – hatyn gatnaşyklary özara hormatyň, ikitaraplaýyn düşünişmegiň netijesinde dowam edýär. Ýöne ogluň – enä bolan gatnaşygynda zenanyň ikinji orundadygy güýçli duýulýar. Enesini naçary hasaplaýan ogly onuň hemişe arkasyny almaga, gara gününde goramaga taýýar. Ol özüniň urşujydygy bilen, Watanyň, il – günüň goragçysydygy bilen çagalykdan öwrenşen. Şol sebäplem duşmanyň eline ýesir düşäýse-de, “namartja olam, sagja olamyny” etmän, mertlik bilen baş goýmagy makul bilýär. Süýji janyň gadyryny, hatda, iň ýakyn adamsy – enesiniň öňünde-de boýun almaýar. Şu ýerde bir ýagdaýy agzasymyz gelýär. Häzirki zaman edebiýatynda-da, uruş ýyllarynyň edebiýatynda-da söweş meýdanyndan gaçan ýa-da ýetip gelýän betbagtçylykdan goranyp, özüni enesiniň gujagyna atan ýigitler hakynda az ýazylmandy. Aýdypdyrlar-a “aglasa, enem aglar” diýip. “Gorkut ata” eposynda bolsa, ogluň enäniň öňünde ejizlemegi aýyp hasaplanýar, namartlyk hasaplanýar. Biziň patriarh gatnaşyk diýýänimiziň sebäbi hem şondan. Ene – naçar, ol goraga mätäç. Ogly şu hakykaty birjigem üýtgetmeýär hem-de enesine ejiz zenan hökmünde gatnaşýar. Sowet döwründe bolsa, hemmämize mälim bolşy ýaly, zenanyň ejizlik, naçarlyk tarapy unudylypdy. Traktor sürmelem bolsa, ýer deplemelem bolsa, maşgalany eklemelem bolsa zenanyň çydamly arkasyna atylypdy. Öz gezeginde jemgyýetdäki bu üýtgeşmeler hiç bir täsirsiz geçmedi. Zenan maşgalanyň keşigini öz üstüne alyjy hökmünde çykyş etdi, işjeňleşdi. Netijede, birwagtky zenanyň öňünde ejizlemek ýaly aýyp görlen häsiýetler jemgyýetimizden ýitip ugrady. Döwrüň şular ýaly ýiti soraglaryna jogap hökmünde “Gorkut ata” eposyny görkezesimiz gelýär. Ine, eposyň “Gazan begiň ogly Oraz begiň tussag bolmagy” boýuny alyp göreliň. Bu boýda Gazan begiň ogly Oraz bilen söweş meýdanyna girişi beýan edilýär. Söweş gutaransoň, Gazan beg ogly Orazy daş – töwerekden tapman, sorag – ideg edende, oňa oglunyň gaçyp, enesiniň ýanyna giden bolaýmagynyň ahmaldygyny ýaňzydýarlar. Şonda Gazan beg: “Eger ol enesiniň ýanyna gaçyp baran bolsa, ikinji gezek ýoldaşyny uruş meýdanynda goýup gaýtmaz ýaly, ony gylyç bilen çapyp taşlaýyn” diýýär. Onsoň nädip atanyň – maşgalabaşynyň sözünden çykyp, dözümsiz ene gujagynda gizlenip biljek?! Hut şonuň üçinem Oraz beg enesi Burla hatynyň duşman goýnuna girip, ogluny halas etmek baradaky pikirine janyýangynly jogap berýär: “Agzyň gurysyn, ene, diliň çüýrisin, ene, Ene haky taňry haky bolmasaýdy, galkyban ýerimden turardym...jan süýjiligini saňa görkezerdim...Atamyň namysyny ýere çalman, saklan!” diýýär. Her bir sözüň bahasy gara başyňa deňkä, şular ýaly jogap bermek üçin är gerek, gaýrat gerek, atanyň – ata, enäniň – ene ornunda görlen jemgyýeti gerek. 

 “Gorkut ata” eposy türkmenleriň asylarboýy goramaga çalşan ruhy gymmatlyklarynyň ölmez- ýitmez beýik eseridir, şonuň üçinem ony öwrenmek we ýaş nesle wagyz etmek işi biziň her birimiziň paýymyza düşýär.

 Bägül ATAÝEWA