sci-fi writer, geographer
Älem modelleri 2
4 minut alar
Älem modelleri-2
Tükeniksizligi we syry bilen älem-jahan, alymlaryň we filosoflaryň ünsüni özüne çekýän temadyr. Biz bilýän kosmik älem modellerinden başga-da älemiň az bilinýän we gyzykly nusgalary hem bar. Bu makalada älemiň az bilinýän käbir modellerine üns bereris we bu modelleriň nähili işleýändigi barada size umumy maglumat bereris.
Albert Eýnşteýniň älem modeli:
Eýnşteýniň älem modeli dartyş güýjüniň kosmosa we wagta nähili täsir edýändigini düşündirmek üçin ulanylýar. Älem-jahanda bar bolan massanyň we energiýanyň netijesinde kosmos-wagt egrelýär we obýektleriň hereketini kesgitleýär. Bu egrilik kosmos-wagt dartyş dartyş güýjüni döredýär.
Brane Älem Modeli:
Älemiň Brane modeli, älemiň köp ölçegli gurluşda barlygyny teklip edýär. Bu nusga laýyklykda älemimiz beýleki parallel älemler bilen bilelikde "brane" diýilýän tekizlikde dur. Dürli şahalarda dürli fiziki kanunlar bolup bilýär, şol sebäpli dürli älemiň barlygy mümkindir.
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Brane_cosmology
Magnitiki Älem Modeli:
Älemiň magnitiki modeli älemiň elektrik we magnit ýaly elektromagnit güýçler arkaly şekillendirilendigini saklaýar. Bu nusgada älemiň esasy gurluşy magnit meýdanlary bilen dolandyrylýar, onuň üsti bilen materiýa we energiýa özara täsir edýär.
Bökýän Älem Modeli:
Älemiň Böküş modeli älemiň hemişe giňelýän we şertnama baglaşýan aýlawynda bardygyny teklip edýär. Bu nusga görä älemiň başlangyjy ýa soňy ýok; gaýtam, ol hemişe giňeldilmeginiň we gysgaldylmagynyň tapgyrlaryny başdan geçirýär.
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Big_Bounce
Fiziki Durnuksyzlyk Älem Modeli:
Älemiň fiziki durnuksyzlyk modeli, älemiň belli bir pursatynda fiziki kanunlaryň we dowamlylygyň bozulandygyny görkezýär. Bu nusgada älemiň hemişe emele gelýän we ýitip barýan sebitleri bolup bilýär. Bu sebitlerde dürli fiziki ýagdaýlar höküm sürýar.
Kaotik Inflýasiýa Älem Modeli:
Älemiň Kaotik inflýasiýa modeline görä, älemgiň giňelmegi we şekillendirilmegi döwründe tertipsiz proses bolup geçýär. Bu model älemiň örän çalt giňelýändigini, bu giňeldiş döwründe tötänleýin üýtgemeleriň ýüze çykýandygyny görkezýär.
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Eternal_inflation
Goşmaça Ölçegler Älem Modeli:
Goşmaça ölçegäniň älem modeli älemiň 3 kosmos ölçeglerinden başga-da has köp ölçegleriniň bardygyny aýdýar. Bu goşmaça ölçegler älemiň dürli özara täsirleriniň we mümkinçilikleriniň bolmagyna getirip biler.
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Extra_dimensions
Frakal Älem Modeli:
Fraktal älem modeli älemiň fraktal gurluşynyň bardygyny öňe sürýär. Fraktallar – öz-özüňe meňzeşligi we çylşyrymly nusgalar bilen häsiýetlendirilýän matematiki gurluşlardyr. Bu model älemde şeýle gurluşyň bardygyny görkezýär.
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Fractal_cosmology
Älem Agajy Älem Modeli:
Älem agajynyň modeli älemde dürli paralel älemleri aňladýan birnäçe şahaly agaç hökmünde göz öňüne getirýär. Her bir älem dürli fiziki kanunlar we mümkinçilikler bilen tapawutlanýan hakykaty aňladýar.
Älemiň titreýän energiýasy modeli (meniň öz ynanýanym hem şu):
Dewid Aýkyň çaklamasyna görä, älem titremeleriň energiýasy bilen şekillendirilýär. Aýk titremeleriň älemiň esasy binýadydygyna ynanýar we hemme zadyň titremeleriň ýygylygyna baglydygyny aýdýar. Her bir janly-jandar, şol sanda adamlar hem dürli titreýän ýygylyklara eýe bolup, bu titreýän ýygylyklar dürli ölçeglere eýe bolmaga mümkinçilik berýär. Aýkyň pikirine görä, älemiň hakyky tebigaty bu titreýän energiýanyň çylşyrymlylygy we dürliligi bilen kesgitlenilýär. Aýkyň maglumatlaryna görä, älem soňsuzlyk ölçeglerden doly we bu ölçegler şol bir giňişligi paýlaşýarlar. Adamlaryň düşünjeleri diňe çäkli ýygylyk (frekans) aralygy bilen çäklenýärler, sebäbi olar bäş duýgulara gönükdirilýär. Aýk bu ýagdaýy radiony stansiýa sazlamak bilen deňeşdirýär. Adamlar diňe belli bir ýygylykda "çykarylýan" ölçegleri başdan geçirseler-de, başga ölçegler we ýygylyklar bar, ýöne biziň düşünjämizden daşda. Bu nukdaýnazardan biziň "ýer" we "älem" diýip atlandyrýan zatlarymyz diňe dürli ýygylyklar bolup, ol uly älemiň bir bölegi bolup durýar. Dewid Aýk wagtyň illýuziýadygyna ynanýar. Onuň aýtmagyna görä, biziň geçmiş we geljek baradaky düşünjelere esaslanýan garaýşymyz onuň hakyky häsiýetine gabat gelmeýär. Aýk nukdaýnazaryndan diňe "baky häzir" hakykydyr. Wagt diňe adamyň düşünjesiniň miwesidir. Älemde ýeke-täk hakykat bar, hemme zat "häzirki" pursatda bolýar. Ol adamlaryň aňynyň bir tarapy ýa-da tükeniksiz duýgynyň bir tarapydygyny aýdýar. Onuň aýtmagyna görä, adamlar älemiň bir bölegi bolup, çäksiz bilmek bilen baglanyşyklydyr. Bu duýgy "bolan zatlaryň ählisi, bolup biljek zatlaryň ählisidir". Oňa görä, adamlar aňyň çäkli beýannamasy bolup, çuň hakykatyň bir bölegi bolup durýar.
Netije:
Älem modelleri älemiň tebigatyny we gurluşyny aňlamakda dürli çemeleşmeleri öz içine alýar. Bu makalada agzalan älemiň az bilinýän käbir modelleri älemiň "Big Bang" modelindem daşary gyzykly we alternatiw garaýyşlary hödürleýär. Her bir model älemiň çylşyrymlylygyna düşünmek we düşündirmek, mundan beýläk hem ylmy barlaglaryň temasy bolar.